Giọng Quảng Nam
Về một giọng nói ở "nơi không có xe Lam"
1.
Xưa nay Quảng Nam có lẽ là địa phương mà giọng nói bị đem ra trêu ghẹo
nhiều nhất nước. Nói cho công bằng, so với một số vùng miền Bắc và miền
Nam, người Quảng phát âm rất chuẩn xác các phụ âm đầu. Giọng Quảng phân
biệt một cách rõ ràng giữa âm TR và CH, S và X, D và V, R và G... Nhưng
âm giữa và âm cuối, người Quảng thường phát âm chệch. “En không en tét
đèn đi ngủ” (Ăn không ăn tắt đèn đi ngủ) có lẽ là câu nói phổ biến nhất
nhằm giễu cợt cách phát âm của người Quảng. Người ta còn bảo ở Quảng Nam
không có xe lam, xe đạp. Hỏi tại sao, đáp: Tại Quảng Nam chỉ có xe
“lôm”, xe “độp”. Liên quan đến chiếc xe đạp, còn có câu chuyện hài:
Một người Quảng Nam vào một cửa hàng bán phụ tùng xe đạp ở Sài Gòn, cố uốn
giọng để phát âm cho chuẩn, oái ăm sao rốt cuộc lại thành: “Bán cho tôi
một cái láp xe độp”. Người bán sau một hồi gặng hỏi, khi hiểu ra thì bực mình: “Lốp
xe đạp” thì nói đại là “lốp xe đạp” ngay từ đầu, còn bày đặt... nói lái
là “láp xe độp”. Nào có cố tình lái liếc gì đâu, thật oan còn hơn oan
Thị Kính! Những câu chuyện như thế, ngẫm ra còn rất nhiều.
Xe Lam Sài Gòn cũ
2. Nhà thơ Tường Linh sáng tác nguyên một bài thơ theo giọng Quảng, trong đó mọi âm “ô” ở cuối câu đều biến thành âm “ơ”:
Rủ nhau vô núi hái chơm chơm
Nhớ bạn hồi còn học chữ Nơm
Sáng sáng lơn tơn đi nhử cuốc
Chiều chiều xớ rớ đứng câu tơm
Mùa đông tơi lá che mưa bấc
Tiết hạ hiên tranh lộng gió nờm
Nghe chuyện xóm xưa thời khói lửa
Sảng hồn, sấm nổ tưởng đâu bơm!
Nhà thơ trào phúng Tú Rua cũng có một bài tương tự, nhưng trong bài thất ngôn bát cú này “a” biến thành “ô”:
Rứa mới kêu là chất Quảng Nôm
Ăn hòn nói cục chẳng thôm lôm
Có chàng công tử quê Đà Nẽng
Cưới ả Thúy Kiều xứ Phú Côm
Cha vợ đến thăm chào trọ trẹ
Mẹ chồng không hiểu nói cồm rồm
Thêm ông hàng xóm người Hà Nội
Chả hiểu mô tê cũng tọa đồm.
Cả hai bài đều hay.
3.
Trong tác phẩm "Quán Gò đi lên" của tôi, nhân vật chính là một cô gái xứ
Quảng: con Cúc “nước mắm Nam Ô”. Con Cúc phục vụ trong quán Đo Đo
“chuyên bán các món ăn xứ Quảng”, nói giọng Quảng đặc sệt. Lúc con Cúc
mới vô làm ở quán, xảy ra câu chuyện sau đây:
“Khách đòi mua bánh bèo đem về, con Cúc kêu con Lệ:
- Chị kiếm cho em cái bô!
Chữ
“cái bao” qua cái giọng nguyên chất của con Cúc biến thành “cái bô”
khiến con Lệ thừ ra mất một lúc. Rốt cuộc, tuy không hiểu con Cúc kiếm
cái bô làm chi, con Lệ vẫn vào toa lét cầm cái bô đem ra:
- Nè, cái bô.
Con Cúc ré lên:
- Trời, lấy cái ni đựng bánh bèo cho khách reng được?”
Như
vậy, giọng Quảng Nam không chỉ xuất hiện trong những câu chuyện tiếu
lâm dân dã, mà còn đi vào cả văn thơ. Ở đây, không thể không để ý đến
một điểm đặc biệt: nhà thơ Tường Linh, nhà thơ Tú Rua và tôi đều là...
người Quảng Nam. Và tôi e rằng những mẩu chuyện cười về giọng Quảng đa
phần đều do người Quảng Nam sáng tác.
4.
Người Quảng Nam sao lại đem cái giọng của quê mình ra giễu cợt? Hỏi vậy
là chưa hiểu đúng cốt cách người Quảng. Chỉ những cộng đồng tự tin cao
độ và có óc hài hước mới không ngại “tự trào” về mình. Ở đây có điều gì
đó tương tự thái độ của người dân xứ Gabrovo (Bulgaria): họ sáng tác
những câu chuyện cười về tính keo kiệt của mình, thậm chí còn thành lập
cả một nhà bảo tàng nghệ thuật trào phúng Gabrovo để lưu giữ và tìm cách
quảng bá những giai thoại cười ra nước mắt đó ra thế giới.Nếu để ý, bạn
sẽ thấy trong những bàn trà, cuộc rượu, chính dân Quảng Nam là những
người kể một cách sảng khoái nhất những mẩu chuyện cười về giọng Quảng
chứ không ai khác. Những người dân của xứ “xe lôm”, “xe độp” đó cũng là
những độc giả đón nhận những vần thơ “tự trào” của Tường Linh, Tú Rua
một cách vô cùng nồng nhiệt.
5.
“Tự trào” là xét về phương diện thái độ. Nhưng nếu chỉ thuần đề cao khía
cạnh tinh thần, những mẩu chuyện khôi hài, những vần thơ cuốn truyện
nói về giọng Quảng đã không được dân Quảng tâm đắc đến vậy. Bên cạnh sự
thích thú, còn có sự thân thương. Nhất là những người Quảng tha hương,
đã bao nhiều năm không được sống trong khung cảnh quê nhà, bây giờ bỗng
đọc thấy, bỗng nghe nói chữ “con tơm” thay vì “con tôm”, “cái bô” thay
vì “cái bao”, “thôm lôm” thay vì “tham lam” tự nhiên thấy bao nhiêu kỷ
niệm ấu thơ ùa về. Cái giọng nói mộc mạc, quê kiểng đó là giọng nói của
ông bà, cha mẹ, thầy cô, bạn bè, hàng xóm láng giềng mà mình đã quen tai
từ nhỏ, ngay từ lúc còn nằm u ơ trong chiếc nôi ru. Chất giọng đó đã
ngấm qua bao mưa nắng, trải qua bao bão giông của thiên nhiên và cuộc
đời mà hình thành và trụ lại cho đến hôm nay. Nó gợi lên những vùng đất,
những mặt người, những ký ức mà người Quảng xa xứ nào cũng chất chứa
trong lòng như một hành trang vô hình. Nó là một giá trị phi vật thể,
không phải để tổ chức UNESCO công nhận mà để những người Quảng tự hào
như một tấm “căn cước tinh thần” mà mình mang theo suốt cả đời người. Có
thể nói, giọng Quảng là một phần của văn hóa Quảng.
6. Giọng Quảng như vậy đã đi vào văn vào
thơ, vào những giai thoại dân gian. Bây giờ với Ánh Tuyết, một ca sĩ
Quảng Nam, nó đi vào nhạc. Âu cũng là một lẽ tự nhiên.Khi nhà thơ Lý Đợi
(cũng người Quảng Nam) gửi cho tôi qua email bài Mưa chiều kỷ niệm được
hát bằng giọng Quảng, tôi nghe, thoạt đầu thì bật cười, nhưng càng nghe
càng xúc động, cuối cùng là rưng rưng nước mắt. Lúc đó tôi chưa biết
người hát là Ánh Tuyết. Tôi nghe đi nghe lại nhiều lần, mường tượng đó
là giọng của người chị họ yêu dấu năm xưa, của cô bạn gái ngây thơ thời
trung học. Càng nghe càng thấy nhớ và bồi hồi nhận ra cái chân chất
trong giọng hát, trong tâm tình người Quảng chân quê.
Ánh
Tuyết chưa ra album, những bài hát demo kia đã phát tán trên mạng nhanh
như gió. Và tôi đọc thấy biết bao lời chia sẻ đượm thương yêu, trìu mến
của người Quảng đang lưu lạc ở khắp nơi trên thế giới. Họ cảm ơn Ánh
Tuyết, cảm ơn những ca khúc hát bằng giọng Quảng đã giúp những người
Quảng tha hương được một lần thổn thức hoài vọng quê nhà.
Hiển
nhiên, giọng Quảng không phải là giọng để chinh phục và phổ biến những
ca khúc một cách chính thức, đại trà. Bên cạnh giọng Quảng, những ca
khúc trong album Duyên kiếp còn được Ánh Tuyết trình bày bằng giọng Bắc -
dành cho những thính giả chưa có “bằng B tiếng Quảng”.
Rõ
ràng, Ánh Tuyết thực hiện album này như là một cuộc chơi của người con
xứ Quảng. Như các nhà thơ Tường Linh, Tú Rua đã từng chơi những cuộc
chơi của mình. Những cuộc chơi nghiêm túc. Và giàu ý nghĩa, ít ra là với
người Quảng Nam!
Nguyễn Nhật Ánh
